Ogniem i mieczem (120 page)

esauł
— oficer kozacki.

aprosz
(z fr.
aproche
: podejście, przybliżenie) — okopy, pozwalające podejść bliżej do obozu wroga.

mołojec
(ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; Kozak.

Hospody
(ukr.) — Panie Boże.

bat’ko
(ukr.) — ojciec.

kosz
— obóz.

lacki
(z daw. ukr.) — polski.

siromacha
(z daw. ukr.) — wilk samotnik.

staja
a.
stajanie
— jednostka długości, licząca od 100 do 1000 m.

wideta
— posterunek straży.

czabańczyk
— pasterz stepowy.

kondel
(daw.) — kundel, pies.

ekspens
(z łac.) — wydatek.

rankor
(daw.) — gniew, uraza.

hadki
(z białorus.) — wstrętny, przykry, obrzydliwy.

fatigati
(łac.) — zmęczeni.

Perekop
— przesmyk, prowadzący na Półwysep Krymski, i osada, broniąca wejścia na półwysep.

exquisitissimi
(łac.) — wyborni, najwyszukańsi, najlepsi.

inkomodować
(z łac.) — niepokoić, pozbawiać wygody, sprawiać kłopot.

komiliton
— towarzysz broni.

mizeria
(z łac.) — bieda, nędza.

Requiem aeternam dona ei, Domine
(łac.) — wieczny odpoczynek daj mu, Panie; słowa modlitwy za zmarłych.

Anima eius
(łac.) — dusza jego; słowa modlitwy za zmarłych.

sprezentować
— wystawić na pokaz.

rozhowor
(ukr.) — rozmowa.

delirium
(łac.) — szaleństwo, majaczenie.

Kudak
(nazwa z tur.) — twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.

Ej to ne pili pilili!... ne tumany ustawały
(z ukr.) — ej, to nie pyły pyliły, nie mgły wstawały.

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

mołojec
(ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; Kozak.

Czort by ich pobraw, i cei smerdiaczoi wody kazały pylnowaty
(z ukr.) — czart by ich wziął, i tej śmierdzącej wody kazali pilnować.

spisa
— rodzaj włóczni; Kozacy używali najczęściej spis krótkich, z ostrymi grotami na obu końcach.

Toporów
— wówczas miasto, dziś wieś w zach. części Ukrainy, ok. 60 km na płn. wschód od Lwowa.

perspektywa
(daw.) — luneta.

Jan II Kazimierz Waza
(1609–1672) — król Polski w latach 1648–1668, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632).

Żółte Wody
— uroczysko i futor kozacki nad rzeką Żółtą w płd. części Ukrainy; dziś miasto z kopalniami rud żelaza i uranu, położone ok. 100 km na zachód od Dniepropietrowska; bitwa pod Żółtymi Wodami (1648) zakończyła się klęską wojsk polskich.

Korsuń
(dziś ukr.:
Korsuń-Szewczenkiwskij
) — miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.

Piławce
— wieś w centralnej części Ukrainy, ok. 30 km na płd. wschód od Konstantynowa; miejsce klęski wojsk polskich w starciu z Kozakami i Tatarami (1648).

mołojec
(ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; Kozak.

towarzysz
— rycerz, szlachcic.

sam
(starop.) — tutaj.

delia
— rodzaj płaszcza.

siła
(starop.) — dużo, wiele.

lubo
(daw.) — chociaż.

kusztyk
a.
kulawka
— kieliszek bez nóżki, z którego trzeba wypić od razu całą zawartość.

Benedico vos, in nomine Patris et Filii, et Spiritus sancti
(łac.) — błogosławię wam, w imię Ojca i Syna, i Ducha świętego.

korab
(daw.) — okręt, statek.

kupy swawolne
— oddziały nieprzyjacielskie, które odłączyły się od swojej armii.

Tarnopol
— miasto w zach. części Ukrainy, ok. 110 km na wschód od Lwowa.

Krzywonos, Maksym
(ukr.
Krywonis
, zm. 1648) — jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.

kulbaczyć
— siodłać.

Bar
— miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy.

siła
(starop.) — dużo, wiele.

Płoskirów
(dziś: Chmielnicki) — miasto w zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Boh, w połowie drogi między Tarnopolem a Winnicą, ok. 25 km na północ od Jarmoliniec.

Jampol
(w obwodzie winnickim) — miasto w płd.-zach. części Ukrainy, położone w jarze na lewym brzegu Dniestru (dziś przy granicy z Mołdawią), w XVII w. lokalny ośrodek handlowy.

czambuł
(z tur.) — zagon, oddział tatarski.

siła
(starop.) — dużo, wiele.

kulbaczyć
— siodłać.

ab ovo
(łac.: od jaja) — od początku.

piernacz
— buława pułkownikowska kozacka, pełniąca także funkcję listu żelaznego, przepustki.

towarzyszów
— dziś popr. forma D. lm: towarzyszy.

vulpes astuta
(łac.) — chytry lis.

Jahorlik
— miasteczko i stanica wojskowa u ujścia rzeki Jahorlik do Dniestru, ok. 150 km na płd. od Bracławia, wówczas przy granicy z Mołdawią i Turcją, dziś na terenie Mołdawii.

czambuł
(z tur.
czapuł
: zagon) — oddział tatarski, dokonujący najazdów w głębi terytorium przeciwnika, w celu odwrócenia jego uwagi od działań sił głównych.

pajuków
— zbrojny służący, lokaj.

kulbaka
— wysokie siodło.

petercyment
(daw.) — wino hiszpańskie.

żołnierzów
— dziś popr. forma D. lm: żołnierzy.

czaus
— urzędnik, wysłannik.

hufnal
— gwóźdź.

rankor
(daw.) — uraza, gniew.

foryś
— konny pachołek, pomocnik stangreta.

kupić się
(daw.) — zbierać się, gromadzić się (por. skupić się).

Czehryn
a.
Czehryń
(ukr.
Czyhyryn
) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

rezun
(ukr.) — siepacz, zabijaka.

wolentarz
— ochotnik, wolontariusz.

Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik
(1618–1656) — książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony.

mołojec
(ukr.) — młody, dzielny mężczyzna; zuch; Kozak.

świta
— płaszcz, kurtka.

Kisiel, Adam herbu Kisiel
(1600–1653) — wojewoda bracławski i kijowski, pan na Brusiłowie i Huszczy, ostatni prawosławny senator Rzeczypospolitej, negocjował z Kozakami podczas powstań Pawluka i Chmielnickiego.

Lude, spasajtes
(z ukr.) — ludzie, ratujcie się.

Nemezis
(mit. gr.) — bogini zemsty.

Piławce
— wieś w centralnej części Ukrainy, ok. 30 km na płd. wschód od Konstantynowa; miejsce klęski wojsk polskich w starciu z Kozakami i Tatarami (1648).

Te Deum ludamus
(łac.) — Ciebie Boga wysławiamy; początkowe słowa uroczystego hymnu dziękczynnego.

państwo łubniańskie
— posiadłości książęce, okolica Łubniów;
Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.