Ogniem i mieczem (116 page)

mołojec
(ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; Kozak.

Prypeć
— rzeka płynąca przez płd. Białoruś i płn. Ukrainę, prawy dopływ Dniepru; nad Prypecią leży miasto Czarnobyl.

Korsuń
(dziś ukr.:
Korsuń-Szewczenkiwskij
) — miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.

Piławce
— wieś w centralnej części Ukrainy, ok. 30 km na płd. wschód od Konstantynowa; miejsce klęski wojsk polskich w starciu z Kozakami i Tatarami (1648).

bitwa pod Sołonicą
(1596) — bitwa, w której hetman Żółkiewski pokonał kozackich powstańców Semena Nalewajki, a jego samego wziął do niewoli; zwana też bitwą pod Łubniami a. bitwą pod Ostrym Kamieniem.

Kumejki
— miejscowość w centralnej części Ukrainy, miejsce bitwy, w której wojska Mikołaja Potockiego i Jeremiego Wiśniowieckiego pokonały zbuntowanych Kozaków, kładąc kres powstaniu Pawluka (1637).

juszka
(daw.) — polewka, zupa a. sos.

suponować
(z łac.) — przypuszczać, domyślać się.

siła
(starop.) — bardzo.

Kamieniec Podolski
— miasto i zamek w płd.-zach. części Ukrainy, ok. 140 km na południe od Tarnopola i Zbaraża; naturalna twierdza w zakolu rzeki Smotrycz opierała się oblężeniom tureckim i kozackim aż do 1672 r.; po panowaniu tureckim (1672–1699) pozostał w Kamieńcu muzułmański minaret przy katedrze św. Piotra i Pawła.

Jampol
(w obwodzie winnickim) — miasto w płd.-zach. części Ukrainy, położone w jarze na lewym brzegu Dniestru (dziś przy granicy z Mołdawią), w XVII w. lokalny ośrodek handlowy.

Jahorlik
— miasteczko i stanica wojskowa u ujścia rzeki Jahorlik do Dniestru, ok. 150 km na płd. od Bracławia, wówczas przy granicy z Mołdawią i Turcją, dziś na terenie Mołdawii.

Płoskirów
(dziś: Chmielnicki) — miasto w zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Boh, w połowie drogi między Tarnopolem a Winnicą, ok. 25 km na północ od Jarmoliniec.

Bar
— miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy.

wasze
— skrót od: wasza miłość pan.

basza
a.
pasza
(z tur.) — wysoki urzędnik turecki; pan.

Chocim
(ukr.
Chotyn
) — miasto i twierdza nad Dniestrem, ok. 20 km na południe od Kamieńca Podolskiego, wówczas na granicy z podporządkowaną Turkom Mołdawią, dziś w płd.-zach. części Ukrainy.

glejt
(z niem.
Geleit
: konwój) — przepustka, list żelazny, dokument, zezwalający na przejazd.

Akerman
a.
Białogród
(dziś ukr.:
Biłhorod-Dnistrowskij
) — miasto położone nad limanem Dniestru, ok. 20 km od Morza Czarnego, na terenie dzisiejszej płd. Ukrainy, ok. 50 km na płd. zach. od Odessy, założone w VI w. p.n.e. jako kolonia grecka, w XVII i XVIII w. w rękach tatarskich.

Uszyca
— miejscowość położona u ujścia rzeki Uszycy do Dniestru, ok. 40 km na wschód od Kamieńca Podolskiego.

Mohylów
(dziś ukr.:
Mohyliw-Podilskij
) — miasto nad Dniestrem, ok. 90 km na płd. wschód od Kamieńca Podolskiego.

bławat
— cenna tkanina jedwabna, najczęściej błękitna.

towarzyszów
— dziś popr. forma B. lm: towarzyszy.

chutor
a.
futor
— pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek.

Wołoch
— człowiek z Wołoszczyzny;
Wołoszczyzna
— państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.

wotywa
— msza wotywna, odprawiana na czyjąś intencję.

Tarnopol
— miasto w zach. części Ukrainy, ok. 110 km na wschód od Lwowa.

Czehryn
a.
Czehryń
(ukr.
Czyhyryn
) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

czaban
— pasterz stepowy.

mołojec
(ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; Kozak.

Na pohybel
(ukr.) — śmierć! na zgubę!

Kisiel, Adam herbu Kisiel
(1600–1653) — wojewoda bracławski i kijowski, pan na Brusiłowie i Huszczy, ostatni prawosławny senator Rzeczypospolitej, negocjował z Kozakami podczas powstań Pawluka i Chmielnickiego.

pacyfikator
— tu: ten, kto uspokaja, łagodzi, uśmierza.

buława
(z tur.) — symbol władzy wojskowej; rodzaj broni, mała maczuga, często ozdobna.

zali
(starop.) — czy.

Hołowu Kisielowu
(z ukr.) — głowę Kisiela.

komisarzów
— dziś popr. forma D. lm: komisarzy.

nadeszle
— dziś popr. forma: nadeśle.

do Tatar
— dziś popr. forma D. lm: do Tatarów.

kontempt
(z łac.) — zniewaga, obraza; pogarda, lekceważenie.

Korsuń
(dziś ukr.:
Korsuń-Szewczenkiwskij
) — miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.

Piławce
— wieś w centralnej części Ukrainy, ok. 30 km na płd. wschód od Konstantynowa; miejsce klęski wojsk polskich w starciu z Kozakami i Tatarami (1648).

powinowaty
— należący do rodziny, ale nie krewny.

zali
(starop.) — czy.

respons
(z łac.) — odpowiedź.

Jahorlik
— rzeka w płd.-zach. części Ukrainy, lewy dopływ Dniestru; miasteczko i stanica wojskowa u ujścia rzeki Jahorlik do Dniestru, ok. 150 km na płd. od Bracławia, wówczas przy granicy z Mołdawią i Turcją, dziś na terenie Mołdawii.

rad klimkiem rzuci
— lubi zmyślać, koloryzować.

Kamieniec Podolski
— miasto i zamek w płd.-zach. części Ukrainy, ok. 140 km na południe od Tarnopola i Zbaraża; naturalna twierdza w zakolu rzeki Smotrycz opierała się oblężeniom tureckim i kozackim aż do 1672 r.; po panowaniu tureckim (1672–1699) pozostał w Kamieńcu muzułmański minaret przy katedrze św. Piotra i Pawła.

Jampol
(w obwodzie winnickim) — miasto w płd.-zach. części Ukrainy, położone w jarze na lewym brzegu Dniestru (dziś przy granicy z Mołdawią), w XVII w. lokalny ośrodek handlowy.

Kisiel, Adam herbu Kisiel
(1600–1653) — wojewoda bracławski i kijowski, pan na Brusiłowie i Huszczy, ostatni prawosławny senator Rzeczypospolitej, negocjował z Kozakami podczas powstań Pawluka i Chmielnickiego.

Białogród
własc. Białogród Kijowski — miasto położone ok. 25 km na zachód od centrum Kijowa, w średniowieczu stanowiło pierwszą linię obrony Kijowa od zachodu; dziś wieś Biłohorodka.

Perejasław
(dziś ukr.:
Perejasław-Chmelnyckij
) — miasto na środkowej Ukrainie, ok. 80 km na płd. wschód Kijowa, w XVII w. ośrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowań Polaków z Chmielnickim.

quantum mutatus ab illo
(łac.) — o ileż odległy od tamtego.

esauł
— oficer kozacki.

buńczuk
— symbol władzy wojskowej, drzewce, ozdobione końskim włosiem.

korol do mene prisław
(z ukr.) — król do mnie przysłał.

Ne budu howoryty na morozi
(z ukr.) — nie będę rozmawiał na mrozie.

Naj korol bude w Warszawi
(z ukr.) — niech król będzie w Warszawie.

tamquam Moisem, servatorem, salvatorem, liberatorem populi de servitute lechica et bono omine
(łac.) — jakby Mojżesza, opiekuna, wybawcę, wyzwoliciela ludu z niewoli polskiej i na dobrą wróżbę.

illustrissimus princeps
(łac.) — najjaśniejszy książę.

jasyr
(z tur.) — niewolnicy, jeńcy.

zali
(starop.) — czy.

kiń
(z ukr.) — rzuć.

Mojżesz
(XIII a. XII w. p.n.e.) — postać biblijna, największy prorok
Starego Testamentu
, wyprowadził swój lud z niewoli egipskiej.

Oj, szczob toho Chmila perwsza kula ne mynuła
(z ukr.) — oj, żeby tego Chmiela pierwsza kula nie minęła.

Jahorlik
— rzeka w płd.-zach. części Ukrainy, lewy dopływ Dniestru; miasteczko i stanica wojskowa u ujścia rzeki Jahorlik do Dniestru, ok. 150 km na płd. od Bracławia, wówczas przy granicy z Mołdawią i Turcją, dziś na terenie Mołdawii.

wraży
(z ukr.) — wrogi, nienawistny.

komysz
(daw.) — zarośla; kryjówka.

Jarmolińce
— miasteczko w zach. części Ukrainy, ok. 100 km na płd. wschód od Zbaraża.

watażka
— dowódca oddziału kozaków lub bandy rozbójników.

Czehryn
a.
Czehryń
(ukr.
Czyhyryn
) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

łycar
(ukr.) — rycerz.

bat’ko
(ukr.) — ojciec.

tatarski brzeg
— tak nazywano lewy brzeg Dniepru, prawy zwano ruskim.

bohato
(z ukr.
bahato
) — dużo, wiele.

mołojec
(ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; Kozak.

potaż
(z hol.
pot
: garnek;
asch
: popiół) — popiół, używany w różnych gospodarczych czynnościach, a. naczynie na popiół.

rozhowor
(z ukr.) — rozmowa.

buńczuk
— symbol władzy wojskowej, drzewce, ozdobione końskim włosiem.

altembas
— kosztowna tkanina z wypukłymi wzorami, przetykana złotymi nićmi, rodzaj brokatu aksamitnego.

kopieniak
(daw.) — płaszcz.

szampierz
a.
sąpierz
(starop.: strona w sporze, zawodnik, rywal) — przedstawiciel; bojownik.

duk
(z łac.
dux
) — wódz, książę.

Lach
(daw. ukr.) — Polak; tu: D. lm,
Lachiw
: Polaków.

Kisiel, Adam herbu Kisiel
(1600–1653) — wojewoda bracławski i kijowski, pan na Brusiłowie i Huszczy, ostatni prawosławny senator Rzeczypospolitej, negocjował z Kozakami podczas powstań Pawluka i Chmielnickiego.

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

usty
— dziś popr. forma: ustami.

z Lachy
— dziś popr. forma N. lm: z Lachami.

klemencja
(z łac.) — łagodność, pobłażanie.

piław
a.
pilaw
— potrawa z ryżu i baraniny z dodatkiem ryb lub innych mięs, tłusta i ostro przyprawiona.

lacki
(daw. ukr.) — polski.

antypast
(daw.) — przystawka, przekąska.

Ja jeho znaju
(z ukr.) — znam go.

boimo
(ukr.) — boimy.

Piławce
— wieś w centralnej części Ukrainy, ok. 30 km na płd. wschód od Konstantynowa; miejsce klęski wojsk polskich w starciu z Kozakami i Tatarami (1648).

Turki, Tatary i Niemce
— dziś popr. forma B. lm: Turków, Tatarów i Niemców.