Ogniem i mieczem (92 page)

szłyk
— czapka futrzana, zwężana ku górze.

soboli
— z futra sobolowego;
soból
— nieduży ssak drapieżny z rodziny łasicowatych o cennym futrze.

Wołoch
— człowiek z Wołoszczyzny;
Wołoszczyzna
— państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.

Koniecpolscy herbu Pobóg
— ród magnacki, wywodzący się spod Częstochowy i posiadający ogromne dobra na Ukrainie.

ekonomia
— dobra ziemskie, z których dochód przeznaczony był na osobiste potrzeby króla i dworu.

futor
a.
chutor
— pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek.

feniks
(mit.) — ptak ognisty, odradzający się z popiołów; tu: nagłe a spektakularne zjawisko.

wać
— skrót od: wasza miłość.

bitwa pod Cecorą
(1620) — zakończona zwycięstwem wojsk turecko-tatarskich nad Polakami podczas odwrotu, spowodowanego przez niezgodę i niesubordynację polskich magnatów; do niewoli dostał się wówczas m.in. Bohdan Chmielnicki;
Cecora
— miejscowość w pn.-wsch. Rumunii.

eksperiencja
(z łac.) — doświadczenie.

Czapliński, Daniel
— podstarości czehryński, rotmistrz wojska polskiego.

zalewać komuś sadła za skórę
— związek frazeologiczny, znaczy: robić komuś na złość.

Czerkasy
— miasto nad Dnieprem, położone ok. 60 km na północ od Czehrynia.

futor
a.
chutor
— pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek.

repeto
(łac.) — powtarzam.

arkan
— bicz, sznur, używany przez Tatarów do walki; lasso.

wać
— skrót od: wasza miłość.

Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik
(1618–1656) — książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony.

Kudak
(nazwa z tur.) — twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.

Ulisses
— Odyseusz, bohater
Iliady
i
Odysei
Homera, znany ze sprytu.

Sicz Zaporoska
— wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

intelligo
(łac.) — rozumiem.

siła
(starop.) — dużo, wiele.

afirmować
(z łac.) — potwierdzić.

in fundo
— w lochu.

Koniecpolski, Aleksander herbu Pobóg
(1620–1659) — książę, chorąży wielki koronny, magnat i starosta kresowy, uczestnik wojen kozackich, syn hetmana Stanisława Koniecpolskiego.

mieć wielkie plecy
— związek frazeologiczny, znaczy: mieć poparcie.

Zaćwilichowski, Mikołaj
— komisarz Kozaków zaporoskich pozostających na służbie Rzeczypospolitej.

siła
(starop.) — dużo, wiele.

mołojec
(ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: zbrojny.

didków syn
— diabli syn, czarci pomiot;
didko
(ukr.) — diabeł.

awersja
(z łac.) — niechęć.

barwa
— umundurowanie lub element stroju, świadczący o przynależności noszącego.

Czehryn
a.
Czehryń
(ukr.
Czyhyryn
) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

barwa
— umundurowanie lub element stroju, świadczący o przynależności noszącego.

waci
— skrót od: waszej miłości.

Sicz Zaporoska
— wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

pan krakowski
— Mikołaj Potocki, zwany Niedźwiedzia Łapa, herbu Pilawa (ok. 1593–1651), kasztelan krakowski, hetman wielki koronny w latach 1646–1651.

waścin
a.
waściny
— należący do waszej miłości; dziś: pana, pański.

oprymować
(z łac.) — napaść.

Zaporożcy
— Kozacy z Zaporoża.

ekonomia
— dobra ziemskie, z których dochód przeznaczony był na osobiste potrzeby króla i dworu; tu: dzierżawiony przez Czaplińskiego majątek.

raróg
— ptak drapieżny z rodziny sokołowatych, ceniony w sokolnictwie, zwany dawniej sokołem polskim a. sokołem podolskim.

barwa
— umundurowanie lub element stroju, świadczący o przynależności noszącego.

wasze
— tu: pan; skrót od: wasza miłość.

hajdawery
— szerokie, bufiaste spodnie, typowy element stroju polskiej szlachty w XVII w.; szarawary.

cyga
a.
fryga
— wirująca zabawka dziecięca, podobna do bąka.

rogal
(pogard.) — rogacz, zdradzony małżonek.

Vivant
— niech żyją.

wiśniowiecczyk
— żołnierz księcia Wiśniowieckiego.

oblan
— dziś: oblany.

gonić w piętkę
— coraz gorzej sobie radzić, tracić zdolność logicznego myślenia i działania.

ogar
— pies gończy, tu pogard. o krewkim Czaplińskim.

kundys
— kundel.

Galata
— dziś dzielnica Stambułu, położona po europejskiej stronie cieśniny Bosfor, dawniej osobne miasto tureckie.

A taki breszesz i breszesz
(ukr.) — No właśnie kłamiesz i kłamiesz a. No właśnie szczekasz i szczekasz; ukr.
brechaty
— kłamać (o człowieku); szczekać (o psie).

Szelmą jestem bez uszu
— aluzja do zwyczaju obcinania uszu skazańcom.

słoboda
— nowa osada, której mieszkańcy są początkowo zwolnieni od opłat na rzecz właściciela.

ekonomia
— dobra ziemskie, z których dochód przeznaczony był na osobiste potrzeby króla i dworu.

znosić się z kimś
(daw.) — spotykać się z kimś.

duchowieństwa obydwóch obrządków
— tj. księży katolickich i prawosławnych.

wiśniowiecczyk
— żołnierz księcia Wiśniowieckiego.

Wiśniowiecki, Jeremi Michał herbu Korybut
(1612–1651) — książę, dowódca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673).

nad hetmany
— dziś popr. forma N. lm: nad hetmanami.

Władysław IV Waza
(1595–1648) — król Polski w latach 1632–1648.

Quatuor articuli judicii castrensis: stuprum, incendium, latrocinium et vis armata alienis aedibus illata
(łac.) — Cztery artykuły sądu polowego: gwałt, podpalenie, rozbój i napaść zbrojną siłą na czyjś dom.

vis armata
(łac.) — siła zbrojna.

głuszec
— duży ptak z rodziny kurowatych, przysłowiowy ze względu na swoje obyczaje godowe, kiedy to puszy się i śpiewa pieśń godową, nie zwracając uwagi na żadne niebezpieczeństwo, nawet na zbliżanie się myśliwego.

wasze
— tu: pan; skrót od: wasza miłość.

kondemnata
(z łac.) — wyrok skazujący.

infamis
(z łac.) — człowiek pozbawiony honoru.

z czupryny a. z głowy się mu kurzy
— żartobliwie o pijanym.

pludry
— krótkie, bufiaste spodnie dworskie lub żołnierskie.

nescio
(łac.) — nie wiem.

to pewna, że
— dziś: to pewne, że.

osiedzieć się
— zadomowić się.

hadko
(z białorus.) — przykro, obrzydliwie.

Świebodzin
— miasto w dzisiejszym województwie lubuskim, w XVII w. pod władzą Habsburgów, jeszcze od średniowiecza słynne z wyrobu i eksportu sukna.

moderunek
(daw.) — ekwipunek, wyposażenie.

A czy by nie można do niego pod znak?
— tj. czy można wstąpić do jego wojska, służyć pod jego chorągwią.

mistrz
— tu: kat.

barwa
— umundurowanie lub element stroju, świadczący o przynależności noszącego; tu mowa o suknie na mundury.

serpens
(łac.) — wąż.

hadko
(z białorus.) — przykro, obrzydliwie.

godność
— tu: nazwisko.

waszeci
— skrót od: waszej miłości.

podrywał
— tu: przerywał.

bitwa pod Chojnicami
(1454) — bitwa wojsk polsko-litewskich pod wodzą Kazimierza Jagiellończyka z Krzyżakami w czasie wojny trzynastoletniej; tę samą nazwę nosi bitwa z czasów potopu szwedzkiego (1657).

wasze
— tu: pan; skrót od: wasza miłość.

waćpan
(daw.) — skrót od: wasza miłość pan.

sekundować
(z łac.
secundare
: wspierać, popierać) — pomagać.

ze łbów się kurzy
— żartobliwie o pijanych.

Sicz Zaporoska
— wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

Kudak
(nazwa z tur.) — twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.

spasi Chryste
(ukr.) — ratuj, Chryste.

dokumenta
— dziś popr. forma B. lm: dokumenty.

Sicz Zaporoska
— wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

bisurmanin
(przest. pogard.) — muzułmanin; tu: sułtan turecki i chan tatarski.

Nalewajko, Semen
(zm. w 1597) — ataman kozacki (znany również pod imieniem Seweryn), przywódca powstania przeciwko Rzeczypospolitej 1595–1596, pokonany przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego i ścięty.

Łoboda, Hryhorij
(zm. w 1596) — ataman kozacki, drugi przywódca powstania Nalewajki 1595–1596.

Zaporoże
— tu: kozacy z Zaporoża, nie pozostający stale na niczyim żołdzie.

regestrowi
— Kozacy pozostający na żołdzie Rzeczypospolitej.

czerń
— tu: tłum, biedota.

futornicy
— mieszkańcy futorów, drobna szlachta.

Korsuń
(dziś ukr.:
Korsuń-Szewczenkiwskij
) — miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.

religionis nullius
(łac.) — żadnej religii.

Kisiel, Adam herbu Kisiel
(1600–1653) — wojewoda bracławski i kijowski, pan na Brusiłowie i Huszczy, ostatni prawosławny senator Rzeczypospolitej, negocjował z Kozakami podczas powstań Pawluka i Chmielnickiego.

każden
(daw., dial.) — dziś popr.: każdy.

samopał
— prymitywna broń palna, używana przez Kozaków w XVI i XVII w.

piszczel
a.
kij
— prymitywna ręczna broń palna, używana od XIV w.

Niżowcy
— wolni Kozacy z Niżu, tj. z Zaporoża.