Ogniem i mieczem (102 page)

mnogimi umu swojego oczyma
(z ukr.) — licznymi oczami swego rozumu.

mnogimi umu swojego oczyma, jako łowiec chytry, na wszystkie strony poglądając i straże na milę i dalej od obozu mając
— Samoił Weliczko, 62 [Samoił Wełyczko (1670–ok.1728) — ukr. kronikarz, autor
Kroniki zdarzeń w Południowo-wschodniej Rosji w XVII w.
, napisanej m.in. na podstawie pamiętników polskich, przedstawiających walki z Kozakami w 1638 r.; Red. W.L.]. [przypis autorski]

Żółta Woda
— dziś: Żołta, rzeka na płd. Ukrainie.

dostać
— tu: dorównać.

Zaporożu
— tu: Kozakom zaporoskim.

ordyniec
— członek ordy tatarskiej.

buńczuk
— symbol władzy wojskowej, drzewce, ozdobione końskim włosiem.

Czerkasy
— miasto na prawym brzegu środkowego Dniepru, położone ok. 200 km na płd. wschód od Kijowa.

chorągiew wołoska
— oddział lekkiej jazdy w wojsku polskim, sprawdzającej się dobrze w pościgach i zwiadach; w chorągwiach tych służyli często żołnierze z Wołoszczyzny, ale także Polacy i Ukraińcy;
Wołoszczyzna
— państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.

kitajka
(starop.) — chustka, wstążka jedwabna.

detyna
(ukr.) — dziecko, dziecina.

hałłakowanie
— dzikie okrzyki bojowe, wzywanie Allaha.

siczowy
— kozacki;
Sicz Zaporoska
— wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

Czorty, ne Lachy
(ukr.) — diabły, nie Polacy.

semen
(daw.) — Kozak na czyjejś służbie, żołnierz.

Niżowcy
— wolni Kozacy z Niżu, tj. z Zaporoża.

ordynek
(z niem.
Ordnung
) — porządek, szyk.

chorągiew wołoska
— oddział lekkiej jazdy w wojsku polskim, sprawdzającej się dobrze w pościgach i zwiadach; w chorągwiach tych służyli często żołnierze z Wołoszczyzny, ale także Polacy i Ukraińcy;
Wołoszczyzna
— państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.

samopał
— prymitywna broń palna, używana przez Kozaków w XVI i XVII w.

odyniec
— dzik samotnik.

dragonia
— wojsko, walczące pieszo, a poruszające się konno.

telega
— duży wóz.

wojłokowy
(z tur.) — filcowy, wykonany ze zbitej wełny.

Wiśniowiecki, Jeremi Micha herbu Korybutł
(1612–1651) — książę, dowódca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673).

primus inter pares
(łac.) — pierwszy między równymi.

Sicz Zaporoska
— wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

mnogimi oczyma swego umu
(z ukr.) — licznymi oczami swego rozumu.

przeciągnienie
— dziś: przeciągnięcie.

litaury
(ukr.
litawry
) — kotły, wielkie bębny.

samopał
— prymitywna broń palna, używana przez Kozaków w XVI i XVII w.

któren
— dziś popr.: który.

watażka
— przywódca oddziału wolnych Kozaków lub herszt bandy rozbójników.

murza
[wym. mur-za] a.
mirza
[wym. mir-za] — książę tatarski.

telega
— duży wóz.

z hetmany
— dziś popr. forma N. lm: z hetmanami.

nie sumuj
(z ukr.) — nie smuć się.

tużył
(z ukr.) — tęsknił.

hetman wielki
— Mikołaj Potocki, zwany Niedźwiedzia Łapa, herbu Pilawa (ok. 1593–1651), kasztelan krakowski, hetman wielki koronny w latach 1646–1651).

pan krakowski
— hetman Mikołaj Potocki (ok. 1593–1651) piastował także godność kasztelana krakowskiego.

Dzikie Pola
— stepowa kraina nad dolnym Dnieprem, w XVII w. prawie niezamieszkana, schronienie dla Kozaków, zbiegów i koczowników, pas ziemi niczyjej między Rzecząpospolitą a tatarskim Chanatem Krymskim.

Czehryn
a.
Czehryń
(ukr.
Czyhyryn
) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

Czerkasy
— miasto na prawym brzegu środkowego Dniepru, położone ok. 200 km na płd. wschód od Kijowa.

Krzywonos, Maksym
(ukr.
Krywonis
, zm. 1648) — jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.

Korsuń
(dziś ukr.:
Korsuń-Szewczenkiwskij
) — miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.

Bohusław
a.
Bogusław
— miasto na środkowej Ukrainie, położone ok. 100 km na południe od Kijowa, nad rzeką Roś.

komunik
(daw.) — jeździec, kawalerzysta.

mirhorodzkiego
— stacjonującego zwykle w Myrhorodzie, na Połtawszczyźnie, we wsch. części Ukrainy, ok. 50 km na wschód od Łubniów.

kurzeń
a.
kureń
— oddział kozacki.

Niżowi
— Kozacy z Niżu;
Niż
a.
Zaporoże
— kraina poniżej porohów Dniepru, zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich.

Ludy! kto w Boha wiryt, spasajtes! Lachy bijut naszych
(ukr.) — Ludzie! kto w Boga wierzy, niech się ratuje! Polacy biją naszych.

z hetmany
— dziś popr. forma N. lm: z hetmanami.

Czerkasy
— miasto na prawym brzegu środkowego Dniepru, położone ok. 200 km na płd. wschód od Kijowa.

mirhorodcy
— Kozacy, służący w mirhorodzkim kurzeniu.

Korsuń
(dziś ukr.:
Korsuń-Szewczenkiwskij
) — miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.

Lachiw
(daw. ukr.) — Polaków.

pobyty
(ukr.) — pobici.

łycari
(ukr.) — rycerze.

gońce
— dziś popr. forma M. lm: gońcy.

telega
— duży wóz.

Korsuń
(dziś ukr.:
Korsuń-Szewczenkiwskij
) — miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.

Żółte Wody
— uroczysko i futor kozacki nad rzeką Żółtą w płd. części Ukrainy; dziś miasto z kopalniami rud żelaza i uranu, położone ok. 100 km na zachód od Dniepropietrowska; bitwa pod Żółtymi Wodami (1648) zakończyła się klęską wojsk polskich.

Korsuń
(dziś ukr.:
Korsuń-Szewczenkiwskij
) — miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.

zwycięstwy
— dziś popr. forma N. lm: zwycięstwami.

Prypeć
— rzeka płynąca przez płd. Białoruś i płn. Ukrainę, prawy dopływ Dniepru; nad Prypecią leży miasto Czarnobyl.

Rzplitej
— Rzeczpospolitej; skrót stosowany w XVII w. wyłącznie w piśmie.

Nalewajko, Semen
(zm. w 1597) — ataman kozacki (znany również pod imieniem Seweryn), przywódca powstania przeciwko Rzeczypospolitej 1595–1596, pokonany przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego i ścięty.

Rzplitej
— Rzeczpospolitej; skrót stosowany w XVII w. wyłącznie w piśmie.

Władysław IV Waza
(1595–1648) — król Polski w latach 1632–1648, zmarł niespodziewanie w maju 1648 r., w czasie opisywanych wydarzeń.

z największym w świecie mocarzem
— tj. z sułtanem tureckim.

gwoli temu przekonaniu
(starop.) — z powodu tego przekonania; dlatego.

Chocim
(ukr.
Chotyn
) — miasto i twierdza nad Dniestrem, wówczas na granicy z podporządkowaną Turkom Mołdawią, dziś w płd.-zach. części Ukrainy;
bitwa pod Chocimiem
(1621) — taktyczne zwycięstwo wojsk polsko-litewsko-kozackich nad armią turecką.

Tak było pod Chocimiem, na co własnymi niemal oczyma patrzył
— w bitwie pod Chocimiem (1621), zakończonej taktycznym zwycięstwem wojsk polskich, Chmielnicki nie mógł brać udziału, bo lata 1620–1622 spędził w Stambule w niewoli tureckiej, do której dostał się po bitwie pod Cecorą (1620).

Korsuń
(dziś ukr.:
Korsuń-Szewczenkiwskij
) — miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.

słoboda
— nowo powstała osada, której mieszkańcy zostali zwolnieni na kilkadziesiąt lat od opłat i zobowiązań feudalnych.

chutor
a.
futor
— pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek.

piernacz
— buława pułkownikowska kozacka, która zastępowała między Kozakami list żelazny [czyli dawała okazicielowi prawo swobodnego przejazdu i nietykalność Red. W.L.]. [przypis autorski]

Sicz Zaporoska
— wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

z panięty
— dziś popr. forma N. lm: z paniętami.

Krzywonos, Maksym
(ukr.
Krywonis
, zm. 1648) — jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.

inwektywa
(z łac.) — zniewaga, zarzut.

sorok
(z ukr.) — czterdzieści, czterdziestka.

salwować się
(z łac.) — ratować się, uciekać.

wiktoria
(z łac.) — zwycięstwo.

J. W.
— skrót od: jaśnie wielmożnego.

hetman koronny
— Mikołaj Potocki, zwany Niedźwiedzia Łapa, herbu Pilawa (ok. 1593–1651), kasztelan krakowski, hetman wielki koronny w latach 1646–1651).

zasiędę
— dziś popr.: zasiądę.

Tatary
— dziś popr. forma M. lm: Tatarzy.

Czehryn
a.
Czehryń
(ukr.
Czyhyryn
) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

ordyniec
— członek ordy tatarskiej.

Korsuń
(dziś ukr.:
Korsuń-Szewczenkiwskij
) — miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.

kwap
— puch ptasi z pierzyn i poduszek.

kosz
— obóz kozacki lub tatarski.

jasyr
— tu: jeńcy, niewolnicy.