Ogniem i mieczem (105 page)

regimentarz
— zastępca hetmana; tymczasowy dowódca; określenie używane w XVII- XVIII w.

invidia
(łac.) — zazdrość, zawiść.

Cunctator
własc.
Quintus Fabius Maximus Verrucosus Cunctator
(280 p.n.e.–203 p.n.e.) — polityk i wódz rzymski, jako dyktator w czasie wojny z Hannibalem realizował strategię walki na wyczerpanie, unikając otwartego starcia;
cunctator
(łac.) — zwlekający, wahający się.

z Kozaki
— dziś popr. forma N. lm: z Kozakami.

teorban
— lutnia basowa, duży strunowy instrument muzyczny, podobny do bandury.

futor
a.
chutor
— pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek.

sadyba
— osada, kolonia.

wilcy
— dziś popr. forma M. lm: wilki.

świtka
(daw.) — wierzchnia odzież chłopska, siermięga, kapota.

detyna
(ukr.) — dziecko, dziecina.

bisurmanin
(przest. pogard.) — muzułmanin.

psi
— dziś popr. forma M. lm: psy.

gonić w piętkę
— działać niekonsekwetnie, postęopować niezrozumiale.

żołnierzów
— dziś popr. forma D. lm: żołnierzy.

Ej, tam na hori... Kozaki idut’
(ukr.) — Hej, tam na górze żeńcy żną, A pod górą, pod zieloną, kozacy maszerują.

spisa
— rodzaj włóczni; Kozacy używali najczęściej spis krótkich, z ostrymi grotami na obu końcach.

did
(ukr.) — dziad, żebrak.

Na wiki wikiw
(ukr.) — na wieki wieków.

Skażyte ditki, wże je Demianiwka
(ukr.) — powiedzcie, dzieci, to już Demianówka?

Abo szczo
(ukr.) — bo co?

hroszi dadut
(ukr.) — pieniądze dadzą.

teorban
— lutnia basowa, duży strunowy instrument muzyczny, podobny do bandury.

łycariw
(ukr.) — rycerzy.

znajut
(ukr.) — wiedzą.

taj kazały, szczo na paniw
(ukr.) — i mówili, że na panów.

Koły Zaporożci paniw pobyły
(ukr.) — skoro Zaporożcy panów pobili.

rizaty
(ukr.) — rżnąć, zabijać.

ne zderżymo
(ukr.) — nie damy rady.

ne zderżyte, ditki
(ukr.) — nie dacie rady, dzieci.

i korol boitsia
(ukr.) — i król się boi.

znajte: szczo Lach, to szabla
(z ukr.) — wiedzcie: co Polak, to szabla.

bodiak
(ukr.) — oset.

Hospody, pomyłuj
(ukr.) — Boże, zmiłuj się.

komysar
(ukr.) — komisarz.

ani na ruskim, ani na tatarskim brzegu
— tj. ani na prawym, ani na lewym brzegu Dniepru.

Naj sia poprobujut
(z ukr.) — niech się zmierzą.

wsio paniw a kniaziej
(z ukr.) — wszystko pańskie i książęce.

Wże prawdu każe
(ukr.) — już to prawdę mówi.

mudryj did
(ukr.) — mądry dziad.

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

wsiów
— dziś popr. forma D. lm: wsi.

chutor
a.
futor
— pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek.

telega
— duży wóz.

bat’ki
(ukr.) — ojcowie.

łycho
(ukr.) — źle.

O hospody Boże, pomyłuj nas hrisznych
(ukr.) — o panie boże, zmiłuj się nad nami grzesznymi.

Świataja-Preczystaja
(ukr.) — Święta Przeczysta, tj. Maryja Dziewica.

Jako wże na zemli i dosza ku nebesech
(z ukr.) — jako na ziemi, tak i do nieba.

miasto
(starop.) — zamiast.

amin
(ukr.) — amen.

Diawoł błahougodnyku ne straszen
(z ukr.) — człowiek czystego serca nie boi się diabła.

klęska korsuńska
— w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.

semen
(daw.) — Kozak na czyjejś służbie, żołnierz.

kulbaka
— wysokie siodło.

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

watażka
— przywódca oddziału wolnych Kozaków lub herszt bandy rozbójników.

Czehryn
a.
Czehryń
(ukr.
Czyhyryn
) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad jednym z dopływów środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

czaban
— pasterz stepowy, koczownik.

oczeret
(ukr.) — trzcina; szuwary.

esauł
— oficer kozacki.

Dzikie Pola
— stepowa kraina nad dolnym Dnieprem, w XVII w. prawie niezamieszkana, schronienie dla Kozaków, zbiegów i koczowników, pas ziemi niczyjej między Rzecząpospolitą a tatarskim Chanatem Krymskim.

bat’ku
(ukr.) — ojcze.

Czerkasy
— miasto na prawym brzegu środkowego Dniepru, położone ok. 200 km na płd. wschód od Kijowa.

Perejasław
— miasto na środkowej Ukrainie, niedaleko Kijowa, w XVII w. ośrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowań Polaków z Chmielnickim.

ne dumaju
(ukr.) — nie sądzę.

Lachiw?... Szczob ich łycho
(ukr.) — Polaków?... Żeby ich licho.

mołojec
(ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: zbrojny, Kozak.

Ja ne baczyła
(ukr.) — nie widziałam.

Buw did
(ukr.) — był dziad.

tutki
(ukr. dial.) — tutaj.

Czerkasy
— miasto na prawym brzegu środkowego Dniepru, położone ok. 200 km na płd. wschód od Kijowa.

Czehryn
a.
Czehryń
(ukr.
Czyhyryn
) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad jednym z dopływów środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

Krzywonos, Maksym
(ukr.
Krywonis
, zm. 1648) — jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.

Sicz Zaporoska
— wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

Suła
— rzeka w Rosji i na Ukrainie, lewy dopływ Dniepru; nad Sułą leżą Łubnie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

słoboda
— nowo powstała osada, której mieszkańcy zostali zwolnieni na kilkadziesiąt lat od opłat i zobowiązań feudalnych.

z hetmany
— dziś popr. forma N. lm: z hetmanami.

Otcze atamane! Każe prosto cheruwym. Takoho my i ne baczyły
(ukr.) — Ojcze atamanie! Wydaje się, po prostu cherubinek. Takiego jeszcze nie widzieliśmy.

mołodycia
(daw. ukr.) — dziewczyna.

drop
— najcięższy latający ptak na świecie, gatunek ginący, w Polsce objęty ścisłą ochroną.

Szczo ce
(ukr.) — co to?

dragoni
— żołnierze, walczący pieszo, a poruszający się konno.

semen
(daw.) — Kozak na czyjejś służbie, żołnierz.

Perejasław
— miasto na środkowej Ukrainie, niedaleko Kijowa, w XVII w. ośrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowań Polaków z Chmielnickim.

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

Przyłuka
(dziś ukr.:
Pryłuki
) — miasto w płn.-wsch. części Ukrainy, ok. 80 km na płn. od Łubniów.

bahato
(ukr.) — dużo.

chutor
a.
futor
— pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek.

czajka
— wiosłowo-żaglowa, pełnomorska łódź kozacka.

Perejasław
— miasto na środkowej Ukrainie, niedaleko Kijowa, w XVII w. ośrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowań Polaków z Chmielnickim.

Czehryn
a.
Czehryń
(ukr.
Czyhyryn
) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad jednym z dopływów środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

Ludy, spasajtes, Jarema ide
(ukr.) — Ludzie, uciekajcie, Jeremi idzie.

czajka
— wiosłowo-żaglowa, pełnomorska łódź kozacka.

piszczel
a.
kij
— prymitywna ręczna broń palna, używana od XIV w.

towarzysz
— tu: rycerz, szłachcic, służący w wojsku.

Przyłuka
(dziś ukr.:
Pryłuki
) — miasto w płn.-wsch. części Ukrainy, ok. 80 km na płn. od Łubniów.

Perejasław
— miasto na środkowej Ukrainie, niedaleko Kijowa, w XVII w. ośrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowań Polaków z Chmielnickim.

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

Czerkasy
— miasto na prawym brzegu środkowego Dniepru, położone ok. 200 km na płd. wschód od Kijowa.

Korsuń
(dziś ukr.:
Korsuń-Szewczenkiwskij
) — miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.-

któren
— dziś popr.: który.

Lubecz
— miasto nad Dnieprem w płn. części Ukrainy, jedna z najstarszych osad na Rusi, w IX w. warownia Waregów, w XVII w. w granicach Korony.

Brahin
a.
Brahiń
— miasteczko w płd.-wsch. części dzisiejszej Białorusi, w XII w. ważny ośrodek Rusi Kijowskiej, w XVII w. należało do dóbr rodu Wiśniowieckich.

fraucymer
(z niem.
Frauenzimmer
: komnata kobiet, pokój dla dam) — damy dworu, stałe towarzystwo księżnej.

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

Korsuń
(dziś ukr.:
Korsuń-Szewczenkiwskij
) — miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

pamiętał, że pisze do Wiśniowieckiego
— Samoił Weliczko, str. 79. Pisał Chmielnicki do księcia: „żeby tedi o toje, szczo sia z hetmanami koronnymi stało, on, kniaź Wiszniewiecki, ne urażałsia i gniewa swojeho k’nemu, Chmielnickomu, prostyraty ne izwolił”; [z ukr.: „żeby tedy o to, co się z hetmanami koronnymi stało, kniaź Wiśniowiecki nie obrażał się i gniewu swojego przeciw niemu, Chmielnickiemu, kierować nie raczył”; Red. W.L.]. [przypis autorski]

towarzysza
— tu: rycerz, szlachcic, służący w wojsku.